بررسی حقوقی و مالیاتی سند صلح عمری با حق فسخ و حق انتفاع برای مصالح
🔹 مقدمه
صلح عمری یکی از قراردادهای متداول در دفاتر اسناد رسمی است که افراد به‌ویژه سالمندان، برای انتقال اموال خود در زمان حیات به دیگران، بدون از دست دادن کامل اختیار و منافع، از آن استفاده می‌کنند. در این نوع از صلح، مصالح (صاحب اولیه مال) ضمن واگذاری عین مال به متصالح، حق استفاده (انتفاع) از آن را تا پایان عمر برای خود محفوظ می‌دارد و حتی در بسیاری از موارد، حق فسخ قرارداد را نیز برای خود در نظر می‌گیرد. این تنظیم خاص موجب می‌شود سند صلح عمری از لحاظ حقوقی و مالیاتی ویژگی‌های منحصر به‌فردی داشته باشد که نیازمند تحلیل و بررسی دقیق است.
🔹 مفهوم صلح عمری با حفظ حق انتفاع و فسخ
صلح عمری قراردادی است که در آن، شخصی (مصالح) مال خود را به دیگری (متصالح) منتقل می‌کند، اما حق استفاده از منافع آن (مثلاً سکونت در ملک یا دریافت اجاره) را برای مدت عمر خود یا حتی برای مدت معین برای خود یا شخص ثالث محفوظ می‌دارد. همچنین در بسیاری از اسناد صلح عمری، شرط فسخ قرارداد نیز گنجانده می‌شود تا مصالح در صورت تغییر شرایط یا تصمیم‌گیری مجدد، بتواند قرارداد را به‌صورت یک‌جانبه فسخ نماید.
در چنین شرایطی، مالکیت عین مال به ظاهر منتقل می‌شود، اما در عمل، کنترل و استفاده از مال همچنان در اختیار مصالح باقی می‌ماند. این وضعیت موجب طرح سؤالاتی در زمینه‌ی آثار حقوقی و مالیاتی این اسناد می‌گردد.
🔹 تحلیل حقوقی سند صلح عمری
از نظر حقوقی، صلح عمری با شرط انتفاع و حق فسخ، یک قرارداد لازم محسوب می‌شود که با رضایت طرفین و تنظیم در دفتر اسناد رسمی معتبر می‌گردد. اما درج شروطی نظیر حفظ منافع برای مصالح یا امکان فسخ، سبب می‌شود که انتقال مالکیت از نظر حقوقی، شکل مشروط به خود بگیرد.
در حقوق ایران، اصل بر آزادی قراردادهاست (ماده ۱۰ قانون مدنی)، بنابراین درج چنین شروطی خلاف قانون تلقی نمی‌شود. با این حال، این موضوع می‌تواند در زمان فوت مصالح یا طرح دعاوی حقوقی، مورد اختلاف قرار گیرد؛ به‌ویژه در زمانی که وراث یا اشخاص ثالث ادعای مالکیت یا عدم انتقال واقعی مال را مطرح می‌کنند.
🔹 وضعیت مالیاتی سند صلح عمری
یکی از چالش‌برانگیزترین ابعاد سند صلح عمری، موضوع مالیات نقل و انتقال است. طبق قانون مالیات‌های مستقیم، هرگونه انتقال قطعی مال غیرمنقول مشمول مالیات بر نقل و انتقال خواهد بود. اما در مورد صلح عمری با حق انتفاع و فسخ، بحث بر سر آن است که آیا انتقال مالکیت واقعاً قطعی است یا به‌دلیل شروط موجود، ماهیت انتقال ناقص و غیرقطعی دارد؟
سازمان امور مالیاتی معمولاً چنین اسنادی را انتقال قطعی تلقی می‌کند، و به همین دلیل دفاتر اسناد رسمی را ملزم به اخذ مالیات نقل و انتقال می‌داند. در مقابل، برخی کارشناسان حقوقی بر این باورند که تا زمانی که مصالح حق انتفاع دارد یا حق فسخ محفوظ است، انتقال کامل مالکیت محقق نشده و بنابراین مشمول مالیات کامل نیست.
این اختلاف دیدگاه، در برخی موارد منجر به صدور آرای دیوان عدالت اداری علیه برداشت‌های مالیاتی شده است. در مواردی نیز سازمان امور مالیاتی به استناد مواد قانونی و رویه‌های اجرایی، مالیات را به‌طور کامل مطالبه کرده است.
🔹 آثار احتمالی حقوقی و مالیاتی پس از فوت مصالح
با فوت مصالح، اگر حق فسخ و انتفاع ساقط شود، عملاً مالکیت کامل به متصالح منتقل می‌شود. در این مرحله، احتمال طرح ادعا از سوی وراث در مورد صوری بودن قرارداد یا تضییع حقوق آن‌ها مطرح می‌شود. همچنین اگر در زمان تنظیم سند، مالیات نقل و انتقال پرداخت نشده باشد، ممکن است سازمان امور مالیاتی در زمان انتقال رسمی به نام متصالح، مطالبه مالیات را مطرح نماید.
🔹 جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
سند صلح عمری با درج شروطی چون حفظ منافع برای مصالح و امکان فسخ، ابزاری کارآمد برای انتقال اموال با حفظ کنترل بر مال در زمان حیات است. با این حال، چنین اسنادی از منظر حقوقی و مالیاتی دارای پیچیدگی‌هایی هستند که می‌توانند منجر به بروز اختلاف یا هزینه‌های ناخواسته شوند.
در نتیجه، پیشنهاد می‌شود مصالحین و متصالحین پیش از تنظیم این‌گونه اسناد، مشاوره حقوقی و مالیاتی دقیق دریافت کنند. همچنین ضرورت دارد که دفاتر اسناد رسمی با دقت و شفافیت کامل، شرایط قرارداد و پیامدهای آن را برای طرفین توضیح دهند تا از بروز مشکلات آتی جلوگیری شود.
